نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 مشهد، دانشگاه فردوسی مشهد، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، گروه زبان و ادبیات فارسی

2 استاد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه فردوسی مشهد

3 استاد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تربیت مدرس تهران

چکیده

در این نوشتار، نشان داده می‌شود که چرا و چگونه شرایط اجتماعی داخلی و موقعیت سیاسی خارجی، شاه‌عباس را ملزم به تلفیق دو هویت ملی و مذهبی و ایجاد هویت واحد (ملی ـ مذهبی) کرد. در همین راستا، قصه‌ی حسین‌کرد شبستری که گویاترین قصه در باب مسائل سیاسی و اجتماعی عصر صفوی است، به‌منزله نمونه‌ی موردی انتخاب شده و در این قصه، شرایط سیاسی، فرهنگی و اجتماعی عصر صفوی مطالعه شده است؛ هم‌چنین به نقش این قصه در دو سوی مهم تشکیل‌دهنده‌ی هویت ایرانی در این عصر، یعنی ملیت و مذهب پرداخته شد. برای تحقق اهداف مذکور، قصه‌ی حسین‌کرد، در چهار ساحت ساخت مفهوم میهن، تمرکز بر نام ایران در قالب محدوده‌ی مشخص جغرافیایی، مرز مذهبی و قهرمانان محلی، با روش تحلیل محتوا، بررسی شد. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که ایران، در عهد شاه‌عباس از یک مفهوم، به واقعیتی جغرافیایی با مرزهای داخلی و خارجی مشخص تبدیل ‌شده که دستاورد آن، شکل‌گیری یک هویت ملی ـ مذهبی بوده است.

کلیدواژه‌ها

-      ابی‌صعب، ریولا جوردی (1395)؛ تغییر مذهب در ایران، ترجمه رفعت خواجه‌یار، تهران: تمدن علمی.
-      احمدی، حمید (1383)؛ (به کوشش)، ایران هویت، ملیت، قومیت (مجموعه مقالات)، تهران: مؤسسه تحقیقات و توسعة علوم انسانی.
-      -------- (1390)؛ بنیادهای هویت ملی ایرانی: چهارچوب نظری هویت ملی شهروندمحور، تهران: پژوهشکده‌ی مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
-      اسمیت، آنتونی (1394)؛ ناسیونالیسم و مدرنیسم، ترجمه کاظم فیروزمند، تهران: ثالث.
-      باختین، میخاییل (1394)؛ تخیل مکالمه‌ای، ترجمه‌ی رویا پورآذر، تهران: نی.
-      براتی، پرویز (1380)؛ همایش اصفهان و صفویه، به اهتمام مرتضی دهقان‌نژاد، ج 2، تهران: انتشارات دانشگاه اصفهان.
-      بهرام‌نژاد، محسن (1385)؛ «معرفی و شرحی بر دو سند تاریخی از مناسبات ایران و ونیز در عهد شاه‌تهماسب اول»، فصلنامه علمی‌پژوهشی تاریخ، ش 2، پاییز، صص 28-5.
-      پورآذر، رؤیا (1387)؛ «تخیل مکالمه‌ای: جستارهایی درباره‌رمان/ میخاییل باختین»، نقد ادبی،صص193-189.
-      -------- (1394)؛ »سوژه‌ی گفت‌وگویی باختین(گذشته و حال)»، نقد ادبی، تابستان 1394، صص 33-7.
-      جامعه‌شناسی کاربردی، (1394)؛ پاییز 1394، صص 138-117.
-      حافظ‌نیا، محمدرضا (1381)؛ جغرافیای سیاسی ایران، تهران: سمت.
-      حسین‌کرد شبستری (1387)؛ (به کوشش ایرج افشار، مهران افشاری). تهران: چشمه.
-      حسین‌کرد شبستری (آذری) (1385)؛گردآورنده و مترجم عباس شبگاهی شبستری، تهران: سیب سبز.
-      حسین‌کرد شبستری [چاپ سنگی] (1319)؛ بی‌جا: آقا مشهدی حسن کتابفروش.
-      حکیم، منوچهرخان (1383)؛ اسکندر و عیاران، (گزینش و ویرایش از علی‌رضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران: نی.
-    خیراندیش، عبدالرسول؛ ابراهیمی، آمنه (1391)؛ «اهمیت ادبیات فولکلوریک در بازنمایی تاریخ اجتماعی، مروری بر قصه‌ی حسین‌کرد شبستری»، تحقیقات تاریخ اجتماعی، س 2، ش 2، صص 54-41.
-      داستان جنگ‌های حضرت محمد(ص) و حضرت علی(ع) (نسخه خطی)،12238 (بی‌تا).
-      داستان کوه قاف (نسخه خطی) (بی‌تا)؛ شماره 12090.
-      درّه‌میر، حیدر؛ راستی، عمران؛ میراحمدی، فاطمه‌سادات (1394)؛ مبانی جغرافیای سیاسی ،تهران: سمت.
-      ذوالفقاری، حسن؛ حیدری، محبوبه (1395)؛ ادبیات مکتبخانه‌ای ایران، تهران: چشمه.
-      زاهد، سعید (1385)؛ جهانی‌شدن، فرهنگ و هویت ملی ایرانیان، در اداره کل امور فرهنگی ایرانیان خارج از کشور (مجموعه مقالات)، تهران: الهدی.
-      شاردن، ژان (1345)؛ سیاحت‌نامه شاردن، ترجمه محمد عباسی، ج 5، تهران: امیرکبیر.
-      شفقی، سیروس (1381)؛ جغرافیای اصفهان، اصفهان: دانشگاه اصفهان.
-      شیرویه نامدار (1384)؛ تهران: ققنوس.
-      صائب، محمدعلی (1364)؛ دیوان صائب تبریزی، به کوشش محمد قهرمان، تهران: علمی و فرهنگی.
-      غزوه‌المجاهدین (نسخه‌خطی)(بی‌تا)؛ شماره 16737/838.
-      فرخ‌قال، رضا (1396)؛ در حضرت راز وطن، تهران: آسو.
-      فصلنامه تعلیم و تربیت، ش 120، 1393، صص 104-83.
-      قانعی، سعید (1377)؛ کلیات حسین‌کرد شبستری، با تصحیح کامل، دنیای کتاب: تهران.
-      قصه‌ی حسین‌کرد شبستری (1378)؛به قلم محمدرضا شمس؛ نقاشی و صفحه‌آرا محمدمهدی طباطبایی، تهران: پیدایش.
-      قصه‌ی حسین‌کرد شبستری (1381)؛ تهران: جامه‌دان.
-      قصه‌ی حسین‌کرد شبستری (1384)؛ تهران: ققنوس.
-      قنبری برزیان، علی؛ همتی، رضا (1394)؛ «هویت دینی در جامعه‌ی ایرانی: مرور نظام‌مند مطالعات انجام شده (1380-1392)».
-      کلیات حسین‌کرد شبستری [چاپ سربی] (بی‌تا)؛ تهران: کتابفروشی و چاپخانه برادران علمی.
-      گروته، هوگو (1369)؛ سفرنامه گروته، ترجمه مجید جلیلوند)، تهران: مرکز.
-      گودرزی، حسین (1386)؛ «بازآفرینی مفهوم ایران در دوره‌ی صفویه و رابطه‌ی آن با هویت ملی»، مطالعات ملی، ش 29، صص 30-3.
-      ---------- (1387)، «کارکرد هویت‌بخش مذهب شیعه در دوره‌ی صفویه»، (1387)؛ مطالعات ملی، س 9، ش 4، صص 72-45.
-      مارزلف، اولریش (1380)؛ شاهنامه و هویت ایرانی، تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران.
-      متولی، عبدالله (1391)؛ «صفویه و نمادهای تبلیغات مذهبی در ساختار حکومتی‌اش»، شیعه‌شناسی، ش 40، صص 202-171.
-      محتشم، علی ابن احمد (1337)؛ دیوان مولانا محتشم کاشانی، تهران: بنگاه مطبوعاتی برادران محتشم.
-      محسنی، نیکچهره (1375)؛ شکل‌گیری میهن و بیگانه، تهران: معاونت پژوهشی دانشکاه تهران.
-      مریم، نژاداکبری‌مهربان (1392)؛ شاه‌عباس کبیر (زندگی و نبردهای قهرمان بزرگ ملی)، تهران: پارسه.
-      معروفی، یحیی؛ پناهی‌توانا، صادق؛ «جایگاه مؤلفه‌های هویت ملی ـ مذهبی در محتوای کتاب‌های ادبیات فارسی دوره‌ی متوسطه».
-      ناسیونالیسم: نظریه، ایدئولوژی، تاریخ(1383)؛ ترجمه منصور انصاری، تهران: مؤسسه مطالعات ملی، تمدن‌ایرانی.
-      نظامی، الیاس بن یوسف (1335)؛ کلیات دیوان حکیم نظامی گنجه‌ای، از روس نسخه‌ی حسن وحید دستگردی، تهران: امیرکبیر.
-      سایت دانشنامه تاریخ معماری ایرانشهر: http://www.iranshahrpedia.ir.
Kashani sabe (1999); New jersey: Princeton University Press.