نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
پژوهشگر دوره‌ی پسادکتری تاریخ، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران
چکیده
در میان مؤلفه‌های هویت ایران دوره ساسانی، یکی از مؤلفه‌های تأثیرگذاری که ساسانیان بر روی آن دست گذاشتند، «جغرافیا» بود که زمینه‌های تمایز ایران را از دیگر جوامع فراهم می‌آورد. دستگاه سیاسی ـ دینی ساسانی که به اهمیت سرزمین و «هویت جغرافیایی» در همبستگی مردم و استحکام نظام سیاسی پی برده بود، اهتمام ویژه‌ای به آن نشان داد. در این راستا در این دوران، نام «ایران» با یک مفهوم سرزمینی ـ مرزی، در برابر اغیار یا «انیران»های دیگر، کاربرد بسیاری یافت و در نوشته‌های برجای مانده از آنها انعکاس بسیاری پیدا کرد. ساسانیان، سرزمین تحت سیطره خود را «ایرانشهر» می‌نامیدند و به انحاء مختلف درصدد صورتبندی و اثبات آن بودند که به موفقیت نیز دست یافتند. هم‌چنین در نیل به این هدف، توجه به امور مرزها افزایش یافت و کارگزاران ساسانی، نظارت دقیقی بر آن داشتند. دوچندان شدن اهمیت منصب «مرزبان» نتیجه چنین دیدگاهی بود. مقاله پیش‌رو، به بررسی هویت جغرافیایی در دوره ساسانی می‌پردازد.
کلیدواژه‌ها
- ارداویراف‌نامه (1382)؛ متن پهلوی، حرف‌نویسی، ترجمه متن پهلوی و واژه‌نامه فیلیپ ژینو، ترجمه و تحقیق ژاله آموزگار، تهران: معین/ انجمن ایرانشناسی فرانسه.
- استرابو (1382)؛ جغرافیای استرابو: سرزمین‌های زیر فرمان هخامنشیان در جغرافیای استرابو، ترجمه همایون صنعتی‌زاده، تهران: بنیاد موقوفات افشار.
- اشرف، احمد (1387)؛ «هویت ایرانی به سه روایت»، مجله بخارا، مرداد و شهریور 1387، صص 127-110.
- اصطخری، ابواسحاق (1347)؛ مسالک و ممالک، به کوشش ایرج افشار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- اصفهانی، حمزه (1367)؛ تاریخ پیامبران و شاهان(سنی ملوک‌الارض و الانبیاء)، ترجمه جعفر شعار، تهران: امیرکبیر.
- اوستا: کهن‌ترین سروده‌ها و متن‌های ایرانی (1371)؛ گزارش و پژوهش جلیل دوست‌خواه، تهران: مروارید.
- بریان، پی‌بر (1371)؛ تاریخ امپراتوری هخامنشی، ترجمه مهدی سمسار، تهران: زریاب.
- «بیزانس و ساسانیان» (1387)؛ تاریخ ایران پژوهش دانشگاه کمبریج، ج 3، ساسانیان(قسمت سوم)، ویراسته احسان یارشاطر، ترجمه تیمور قادری، تهران: مهتاب، صص 127-91.
- ثعالبی‌نیشابوری، عبدالملک (1368)؛ تاریخ ثعالبی (غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم)، ترجمه محمد فضائلی، تهران: نقره.
- جیهانی، ابوالقاسم (1368)؛ اشکال العالم، ترجمه علی‌بن‌عبدالسلام کاتب، با مقدمه و تعلیقات فیروز منصوری، تهران: شرکت به‌نشر.
- دریایی، تورج (1386)؛ شاهنشاهی ساسانی، ترجمه مرتضی ثاقب‌فر، تهران: ققنوس.
- دیاکونف، میخائیل میخائیلوویچ (1351)؛ اشکانیان، ترجمه کریم کشاورز، تهران: پیام.
- دینوری، احمد بن داود (1364)؛ اخبار الطوال، ترجمه مهدوی دامغانی، تهران: نی.
- رضا، عنایت‌الله (1365)؛ ایران و ترکان در روزگار ساسانیان، تهران: علمی و فرهنگی.
- زند وهومن یسن (1383)؛ به کوشش صادق هدایت، تهران: بی‌نا.
- سیف‌الدینی، حسین (1394)؛ «احیاء و نوزایی هویت ایرانی؛ بررسی مقایسه‌ای ایران ساسانی و صفوی»، فصلنامه مطالعات ملی، س 16، ش3، صص 26-3.
- «شهرستان‌های ایران» (1382)؛ متون پهلوی، گردآورنده جاماسب آسانا، پژوهش سعید عریان تهران: سازمان میراث فرهنگی.
- شهرستان‌های ایرانشهر: نوشته‌ای به زبان فارسی میانه درباره تاریخ، حماسه و جغرافیای باستانی ایران (1388)؛ با ترجمه و آوانویسی تورج دریایی، تهران: توس.
- طبری، محمدبن‌جریر (1390)؛ تاریخ الرسل و الملوک(تاریخ طبری)، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر.
- عهد اردشیر (1348)؛ به کوشش احسان عباس، ترجمه محمدعلی امام شوشتری، تهران: انجمن آثار ملی.
- فرای، ریچاد (1373)؛ «هویت ایرانی در دوران باستان،» ایران‌نامه، س 20، ش 47، صص 438-431.
- فردوسی، ابوالقاسم (1381)؛ شاهنامه، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.
- فرنبغ‌دادگی (1371)؛ بندهش، به کوشش مهرداد بهار، تهران: توس.
- فره‌وشی، بهرام (1368)؛ ایرانویج، تهران: دانشگاه تهران.
- کارنامه اردشیربابکان (1369)؛ به کوشش قاسم هاشمی‌نژاد، تهران: مرکز.
- کالج، مالکم (2537)؛ پارتیان، ترجمه مسعود رجب‌نیا، بی‌جا: سحر.
- کتاب سوم دینکرد (1381)؛ آوانویسی، یادداشت و ترجمه فریدون فضیلت، تهران: فرهنگ دهخدا.
- کتاب‌هایی از عهد عتیق: براساس کتاب مقدس اورشلیم (1380)؛ ترجمه پیروز سیار، تهران: نی.
- کریستین‌سن، آرتور (1387)؛ ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، تهران: نگاه.
- گردیزی، ابوسعید عبدالحی‌بن‌ضحاک (1363)؛ زین‌الاخبار(تاریخ گردیزی)، تصحیح عبدالحی حبیبی، تهران: دنیای کتاب.
- گزنفون (1350)؛ تربیت کورش، ترجمه بهمن کریمی، تهران: اقبال.
- ----- (1350)؛ سیرت کورش کبیر، ترجمه وحید مازندرانی، تهران: بی‌نا.
- «گزارش شطرنج و نهش نیو اردشیر» (1382)؛ متن‌های پهلوی، گردآورنده جاماسب آسانا، پژوهش سعید عریان، تهران: سازمان میراث فرهنگی.
- گزیدگی‌های زادسپرم (1385)؛ به کوشش محمدتقی راشدمحصل، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.
- گیرشمن، رومن (1385)؛ ایران از آغاز تا اسلام، ترجمه محمود بهفروزی، تهران: جامی.
- لوکونین، ولادیمیر گریگوریچ (1350)؛ تمدن ایران ساسانی، ترجمه عنایت‌الله رضا، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- لولوک، پی‌یر (1386)؛ کتیبه‌های هخامنشی، ترجمه نازیلا خلخالی، تهران: فرزان‌روز.
- مارکوارت، یوزف (1373)؛ ایرانشهر بر مبنای جغرافیای موسی خورنی، ترجمه مریم میراحمدی، تهران: اطلاعات.
- مارکوارت، یوزف (1381)؛ جغرافیای سیاسی و سیاست جغرافیایی، تهران: سمت.
- مجمل‌التواریخ و القصص (1318)؛ تصحیح ملک‌الشعرای بهار، تهران: کلاله‌خاور.
- محمدی‌ملایری، محمد (1375)؛ تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی، تهران: توس.
- مسعودی، ابوالحسن (1347)؛ مروج الذهب (تاریخ مسعودی)، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- ---------- (1349)؛ التنبیه و الاشراف، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- مسکویه‌رازی، ابوعلی (1369)؛ تجارب‌الامم، ج 1، ترجمه ابوالقاسم امامی، تهران: سروش.
- مشکور، محمدجواد (1347)؛ ایران در عهد باستان، تهران: امیرکبیر.
- مقدسی، ابوعبدالله (1361)؛ احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، ترجمه علینقی منزوی، تهران: شرکت مولفان و مترجمان ایران.
- مقدسی، مطهربن‌طاهر (1349)؛ آفرینش و تاریخ، ترجمه محمدرضا شفیعی‌کدکنی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- میرزایی، علی‌اصغر (1398)؛ «واکاوی سیاست‌های پادشاهی هخامنشی در شکل‌گیری و تثبیت هویت ایرانی»، فصلنامه مطالعات ملی، س 20، ش 4، صص 175-157.
- مینوی خرد (1354)؛ ترجمه احمد تفضلی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- نامه تنسر به گشنسب (1311)؛ به کوشش مجتبی مینوی و محمداسماعیل رضوانی، تهران: خوارزمی.
- نلدکه، تئودور (1358)؛ تاریخ ایرانیان و عرب‌ها در زمان ساسانیان، ترجمه عباس زریاب‌خویی، تهران: انجمن آثار ملی.
- نیولی، گراردو (1387)؛ آرمان ایران:جستاری در خاستگاه نام ایران، ترجمه سیدمنصور سیدسجادی، تهران: مؤسسه فرهنگی پیشین‌پژوه.
- هرودت (1338)؛ تاریخ هرودت، ترجمه هادی هدایتی، تهران: دانشگاه تهران.
- «یادگار زریران» (1382)؛ متن‌های پهلوی، گردآورنده جاماسب آسانا، پژوهش سعید عریان، تهران: سازمان میراث فرهنگی.
- یعقوبی، ابن‌واضح (1382)؛ تاریخ یعقوبی، ترجمه محمدابراهیم آیتی، تهران: علمی و فرهنگی.
- Daryaee,Touraj (2008); "ŠAHRESTĀNĪHĀ Ī ĒRĀNŠAHR",Encyclopaedia Iranica, California: Mazda publishers.
- Gnoli, Gherardo (2012); "IRANIAN IDENTITY II. PRE-ISLAMIC PERIOD", Encyclopaedia Iranica, Vol.XIII. California: Mazda publishers, PP 504-507.
- Gyselen, Rika (2011)[1]; "ĒRĀN-ĀSĀN-KERD-KAWĀD", Encyclopaedia Iranica, Vol.VIII. California: Mazda publishers, PP 536.
- Gyselen, Rika (2011)[2]; "RĀN-ŠĀD-KAWĀD", Encyclopaedia Iranica, Vol. VIII. California: Mazda publishers, P 536.
- Gyselen, Rika (2011)[3]; "ĒRĀN-XWARRAH-ŠĀBUHR", Encyclopaedia Iranica, Vol.VIII. California: Mazda publishers, P 537.
- Gyselen, Rika (2011)[4]; "ĒRĀN-XWARRAH-YAZDGERD", Encyclopaedia Iranica, Vol.VIII. California: Mazda publishers, P 537.
- Mackenzie, D. N. (2011); "ĒRĀN, ĒRĀNŠAHR", Encyclopaedia Iranica, Vol.VIII California: Mazda publishers, P 534.
- Massey, Doreen (1994); Space, Place and Gender, UK:Polity Press.
Norton, William (2000); Cultural Geography: Thems, Concepts, Analyses, Axford University Press.
)