نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی مقطع دکتری، رشته جامعه شناسی فرهنگی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه علامه طباطبایی

2 دانشیار جامعه‌شناسی دانشگاه علامه طباطبایی، تهران

چکیده

پژوهشگرانی که درباره ملیت ایرانی ایراد سخن نموده‌اند درخصوص جایگاه تشیع در سازه ایرانی اختلافات درخور تأملی دارند. برای بررسی این اختلافات و کشف نزدیک‌ترین ایده به وضعیت هویتی امروز ایرانیان، در این مقاله تلاش شده تا ضمن بررسی روابط گونه‌گون میان «مذهب و ملیت» و با اتخاذ روش تفسیر انتقادی به نظرات طیف‌های مختلفی از پژوهشگران ملیت ایرانی پرداخته و ضمن دسته‌بندی کلی مواجهات، با استفاده از داده‌های آماری در باب جایگاه مذهب در هویت ایرانی به ارزیابی این نظریات بپردازیم. در پایان، نشان دادیم دست‌کم سه دسته مواجهه اصلی وجود دارد که به ترتیب به تعارض ملیت و تشیع، این ‌همانی ملیت و تشیع و هم‌چنین رابطه جزئی و کلی میان این دو مفهوم قائل شده‌اند. هم‌چنین روشن شد آن دسته از نظریه‌پردازانی که تاریخ تولد ملیت ایرانی را به عصر پیشامدرن ارجاع داده‌اند، عمدتاً تشیع را از هسته ملیت ایرانی دورتر تصور کرده و در مقابل، آنان که به مدرن بودن این ملیت گرایش داشته‌اند یا اساساً با ناسیونالیسم مخالفت کرده‌اند، امکان و عرصه بیشتری برای مذهب تشیع قائل هستند. هم‌چنین معلوم گشت ایده‌هایی که تشیع را در هسته ملیت ایرانی قرار داده و بعد تاریخی ایرانیت را نیز پذیرفته‌اند با وضعیت امروز هویتی ایرانیان قرابت بیشتری پیدا می‌کنند.

کلیدواژه‌ها

-      آبادانی، فرهاد (1356)؛ «سهم پارسیان هندوستان در نگهداری فرهنگ ایران»، هنر و مردم، س 16، ش 181.
-      آخوندزاده، فتحعلی (1395)؛ مکتوبات کمال‌‌الدوله و ملحقات آن، به کوشش علی‌اصغر حقدار، آنکارا: باشگاه ادبیات.
-      آدمیت، فریدون (1357)؛ اندیشه‌های میرزا آقاخان کرمانی، تهران: پیام.
-      احمدی، حمید (1382)؛ «هویت ملی در گستره تاریخ»، فصلنامه مطالعات ملی، س 4، ش 15، صص 45-9.
-      -------- (1388)؛ بنیادهای هویت ملی ایران، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
-      -------- (1395)؛ هویت ایرانی از دوران باستان تا پایان پهلوی، تهران: نی.
-      اکبری، محمدعلی (1393)؛ تبارشناسی هویت جدید ایرانی، تهران: علمی و فرهنگی.
-      امانت، عباس (1382)؛ زمینه‌های فکری در انقلاب مشروطیت، در دانشنامه ایرانیکا، زیر نظر احسان یارشاطر. ترجمه پیمان متین، تهران: امیرکبیر.
-      انتخابی، نادر (1372)؛ «ناسیونالسیم و تجدد در فرهنگ سیاسی بعد از مشروطیت»، ایران‌نامه، س 12، ش 42، صص 208-185.
-      پورپیرار، ناصر (1379 الف)؛ دوازده قرن سکوت: تأملی در بنیان تاریخ ایران، تهران: کارنگ.
-      -------- (1379 ب)؛ دوازده قرن سکوت: پلی بر گذشته، تهران: کارنگ.
-      -------- (1395)؛ اسلام و شمشیر، بی‌جا: بی‌نا.
-      تاجیک، محمدرضا (1384)؛ جهانی‌شدن و هویت، مجموعه مقالات جهانی شدن و هویت، تهران: دانشگاه تهران، صص 38-25.
-      جعفریان، رسول (1365 الف)؛ تحقیقی کوتاه پیرامون رابطه تشیع و ایران، اصفهان: جهاد دانشگاهی دانشگاه اصفهان.
-      -------- (1365 ب)؛ ذهنیت غربی در تاریخ معاصر ما، قم: با همکاری حوزه فرهنگ و معارف اسلامی دانشگاه اصفهان.
-      حاجیانی، ابراهیم (1388)؛ جامعه‌شناسی هویت ایران، تهران: پژوهشکده تحقیقات استراتژیک.
-      حتی، فیلیپ‌خوری (1344)؛ تاریخ عرب، ترجمه ابو القاسم پاینده، تبریز: فرانکلین.
-      حجتی‌کرمانی، محمدجواد (1348)؛ مرزهای ایدئولوژیک، تهران: کانون انتشار.
-      خانیکی، هادی (1383)؛ «هویت و گفتمان‌های هویتی در ایران»، در علی‌اکبر علیخانی، هویت در ایران، تهران: پژوهشکده علوم انسانی و اجتماعی جهاد دانشگاهی.
-      داوری‌اردکانی، رضا (1358)؛ «ملاحظاتی در باب انقلاب ایران»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی، س 24، ش 3 و 4، صص 18-1.
-      -------- (1364)؛ ناسیونالیسم، حاکمیت ملی و استقلال، اصفهان: پرسش.
-      -------- (1365)؛ ناسیونالیسم و انقلاب، تهران: دفتر پژوهش و برنامه‌ریزی.
-      -------- (1376)؛ سرمقاله نامه فرهنگ، س 7، ش 1، ص 8-4.
-      دی.اسمیت، آنتونی (1383)؛ ناسیونالیسم، ایدئولوژی، تاریخ، تهران: مؤسسه مطالعات ملی.
-      -------- (1394)؛ ناسیونالیسم و مدرنیسم: بررسی انتقادی نظریه‌های متأخر ملت و ملت‌گرای، تهران: ثالث.
-   رحمانی، جبار (1397)؛ «افول دینداری سنتی؛ ظهور اشکال تازه دینداری»، نشست بررسی جامعه‌شناختی وضعیت دینداری در ایران،در:  http://sobhe-no.ir/newspaper/513/12/20441 (مشاهده‌شده در تاریخ 10 تیرماه 1399)
-      رضایی، محمد (1395)؛ «بازشناسی تشیع و هویت ایرانی در اندیشه فرهیختگان ایرانی پیش از سقوط خلافت عباسی»، مجله شیعه‌پژوهی، س 2، ش 8، صص 25-5.
-      رضی، هاشم (1382)؛ دین و فرهنگ ایرانی: پیش از عصر زرتشت، تهران: سخن.
-      ریتزر، جورج (1384)؛ نظریه جامعه‌شناسی در دوران معاصر، ترجمه محسن ثلاثی، تهران: علمی.
-    سراج‌زاده، سیدحسین؛ پویافر، محمدرضا (1386)؛ «مقایسه تجربی سنجه‌های دینداری: دلالت‌های روش‌شناسانه کاربرد سه سنجه در یک جمعیت»، مجله جامعه‌شناسی ایران، دوره 8، ش 4، صص 70-37.
-      سروش، عبدالکریم (1377)؛ رازدانی و روشنفکری و دینداری، تهران: صراط.
-      سریع‌القلم، محمود (1383)؛ «متدلوژی فهم هویت ملی»، در داود میرمحمدی، گفتارهایی درباره هویت ملی در ایران، تهران: مؤسسه مطالعات ملی.
-     شایگان، داریوش (1378)؛ آسیا در برابر غرب، ترجمه فاطمه ولیانی، تهران: امیرکبیر.
-      -------- (1380)؛ افسون‌زدگی: هویت چهل‌تکه و تفکر سیار، ترجمه فاطمه ولیانی، تهران: پژوهش فرزان روز.
-      شریعتی، علی (1379)؛ تاریخ و شناخت ادیان، ج 2، تهران: سهامی انتشار.
-      شیرازی، اصغر (1396)؛ ایرانیت ملیت قومیت، تهران: جهان کتاب.
-      طالبان، محمدرضا (1388)؛ پیمایش ملی سنجش دینداری در ایران، تهران: ایسپا.
-      طالع، هوشنگ (1388)؛ ناسیونالیسم ایرانی، لنگرود: سمرقند.
-      طباطبایی، سیدجواد (1375)؛ خواجه نظام‌الملک، تهران: طرح نو.
-      -------- (1395)؛ نظریه حکومت قانون در ایران، تهران: مینوی خرد.
-      -------- (1398)؛ ملت، دولت و حکومت قانون، تهران: مینوی خرد.
-      عالم، عبدالرحمن (1376)؛ بنیادهای علم سیاست، تهران: نی.
-      کاتم، ریچارد (1378)؛ ناسیونالیسم در ایران، ترجمه احمد تدین، تهران: کویر.
-      کاتوزیان، محمدعلی (1382)؛ اقتصاد سیاسی: از مشروطیت تا پایان سلسله پهلوی، تهران: مرکز.
-      کچویان، حسین (1385)؛ تطورات گفتمان‌های هویتی ایران در کشاکش با تجدد و مابعد تجدد، تهران: نی.
-      کربن، هنری و دیگران (1381)؛ روح ایرانی، ترجمه محمود بهفروزی، تهران: پندنامک.
-      کریستین، سن‌آرتور (1376)؛ مزدا پرستی در ایران قدیم، ترجمه ذبیح‌الله صفا، تهران: هیرمند.
-      لاجوردی، هاله (1388)؛ زندگی روزمره در ایران مدرن با تأکید بر سینمای ایران، تهران: ثالث.
-      مالرب، میشل (1379)؛ انسان و ادیان: نقش دین در زندگی فردی و اجتماعی، ترجمه مهران توکلی، تهران: نی.
-      مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران ـ ایسپا (1386)؛ روند دینداری در ایران.
-      مسکوب، شاهرخ (1398)؛ هویت ایرانی و زبان فارسی، تهران: فرزان روز.
-      مطهری، مرتضی (1372)؛ پیرامون انقلاب اسلامی، تهران: صدرا.
-      -------- (1387)؛ خدمات متقابل اسلام و ایران، تهران: صدرا.
-      -------- (1398)؛ اسلام و مسئله ملیت، تهران: صدرا.
-      مناف‌زاده، علیرضا (1398)؛ «نگاهی به تازه‌ترین مطالعات درباره مفهوم ایران»، در: https://agora.iranacademia.com/archives/1824 (مشاهده‌شده در تاریخ 10 تیرماه 1399)
-      منصورنژاد، محمد (1385)؛ دین و هویت، تهران: مؤسسه مطالعات ملی.
-      مؤسسه مطالعات ملی (1393)؛ سنجش هویت جمعی ایرانیان.
-      میرزایی، آیت‌الله (1390)؛ «گرایش به ناسیونالیسم در بین دانشجویان»، رساله دکتری، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه علامه طباطبایی(ره).
-    ناث، ر. (1371)؛ اسلام در ایران؛ شعوبیه؛ نهضت مقاومت ملی ایرانیان علیه امویان و عباسیان، ترجمه محمود افتخارزاده و محمدحسین عضدانلو، تهران: مؤسسه نشر میراث‌های تاریخی اسلام و ایران.
-      نجفی، موسی (1389)؛ هویت ملی ایرانیان و انقلاب اسلامی، تهران: زمان نو.
-      -------- (1392)؛ هویت‌شناسی: پیرامون نظریه هویت ملی در ایران و بازتاب آن در فرهنگ، تاریخ و سیاست، اصفهان: آرما.
-      هینتس، والتر (1361)؛ تشکیل دولت ملی در ایران: حکومت آق قویونلوها و دولت صفوی، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی.
-      Armstrong. J. (1982); Nations Before Nationalism, Chapel Hill: University of North California.
-      Bellah, R. (1970); Civil Religion in America: In Beyond Belief: Essays in Religion in a Post-Traditional World, NY: Harper & Row.
-      Boroujerdi, M. (1998); "Contesting Nationalist Constructions of Iranian Identity", Journal for Critical Studies of the Middle East, No. 12, PP 43-55.
-      Encyclopedia Iranica, s.vv. Bombay, Persian communities of. I: The Zoroastrian community, Bombay Parsi Panchayat (by John R.Hinnells), Cama, Kharshedji Rustamji (by James R. Russell).
-      Friedland, R. (2001); "Religious Nationalism and the Problem of Collective Representation", Annual Review of Sociology, Vol. (27), PP 125-152.
-      Furrow, J.L. King, P.E. & White, K. (2004); "Religion and Positive Youth Development: Identity, Meaning, and Pro-social Concerns", Applied Developmental Science, No. 8, PP 17–26.
-      Hastings, A. (1997); The Construction of Nationhood: Ethnicity, Religion, and Nationalism, Cambridge: Cambridge University Press.
-      Hobsbawm, E. (1990); Nations and Nationalism Since: 1780: Programme, Myth, Reality, Cambridge: Cambridge University Press.
-      Malcolm, J, (1815); The History of Persia: From the Most Early Period to the Present Time, Harvard University.
-      Moustakas, C. (1990); Heuristic research: Design, methodology, and applications, Newbury Park, CA: Sage.
-      Omer, A. and Springs, A. J. (2013); Religious nationalism: A Reference Handbook, ABC-CLIO,
-      Patton, M. Q. (2014); Qualitative Research and Evaluation Methods: Integration Theory and Practice, California: Sage.
-      Smith, A. D. (1986); Ethnic Origins of Nations, Oxford: Blackwell.
-      Vaziri, M. (2013); Iran as Imagined Nation, NJ: Gorgias.